Μύθοι για τις ορχιδέες: Η τραγική ιστορία του τυφλού παρατηρητή της Άμπον
Έγινε ενημέρωση: 7 Απρ 2021
του Σπύρου Οικονομίδη
Οι ορχιδέες με τους μικροσκοπικούς τους σπόρους, που από εδώ και κάτω θα αναφέρονται ως σπέρματα για λόγους επιστημονικής ορθότητας, αποτέλεσαν μια ομάδα φυτών που η φύτρωσή τους είχε ζωστεί με μυστήριο μέχρι και τα τέλη του 17ου αιώνα. Με βάση την επιστημονικά παγιωμένη αντίληψη της εποχής, η εμφάνιση των ορχιδέων θεωρούνταν αποτέλεσμα ‘ωρίμανσης’ του σπέρματος κάποιου ζώου (!) ή ακόμη και ανθρώπων (!). Μάλιστα πίστευαν πως η μορφή των ανθέων του φυτού έμοιαζε με το ζώο από το οποίο είχε προέλθει.
Ορχιδέα που μοιάζει με ανθρωπάκι (Orchis anthropophora), Όρος Υμηττός (προσωπικό αρχείο)
Myth Busted
Και όλα αυτά μέχρι περίπου και τα μέσα του 18ου αιώνα και τη δημοσίευση δύο κομβικών έργων:
του Herbarium amboinense του Georgius Everhardus Rumphius και
του Opera Botanica του Conrad Gesner.
Σκοπός του άρθρου είναι να ακολουθήσει την τραγική ιστορία του G. E. Rumphius (1627-1702), που έχει μείνει γνωστός και ως “The Blind seer of Ambon” (Ο Τυφλός Προφήτης της Άμπον), ωστόσο δεν είναι δυνατό να μην γίνει μια σύντομη αναφορά και στον C. Gesner (1516-1565).
Και οι δύο τους έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην απομυθοποίηση της εμφάνισης των ορχιδέων με τις λεπτομερείς παρατηρήσεις τους, οι οποίες δεδομένης της εποχής και των συνθηκών που έγιναν ήταν πραγματικά αξιοθαύμαστες. Ο C. Gesner ήταν ο πρώτος που παρατήρησε και περιέγραψε σπέρματα ορχιδεών, ωστόσο το έργο του Opera Botanica παρέμεινε ξεχασμένο για πάνω από 2 αιώνες. Έτσι, παρότι τους χώριζε ένας αιώνας, τα έργα του G. E. Rumphius δημοσιεύτηκαν λίγο νωρίτερα (1741-1750) από αυτά του C. Gesner (1751-1759).
Το όνειρο του G. E. Rumphius
Ο G . E. Rumphius γεννήθηκε το 1627 στη Γερμανία σε μια περιοχή κοντά στη Φρανκφούρτη. Όταν ήταν ακόμη μικρός, η οικογένεια του μετακόμισε στη γερμανική πόλη Χάναου, όπου ο πατέρας του δούλεψε ως οικοδόμος. Ο Rumphius, πολυμαθής, έφερε διαφορετικά ενδιαφέροντα από τον πατέρα του - οι βλέψεις του ήταν στραμμένες στην ποίηση και στον φυσικό κόσμο.
Όταν ενηλικιώθηκε εγκατέλειψε την Χάναου με στόχο να ταξιδέψει προς τη Βραζιλία. Ωστόσο, δεν κατάφερε να φτάσει ποτέ, καθώς σταμάτησε στην Πορτογαλία, πιθανώς είτε λόγω ναυαγίου, είτε επειδή αιχμαλωτίστηκε από τους Πορτογάλους. Στην Πορτογαλία πέρασε 3 χρόνια μέχρι που το 1648-1649 επέστρεψε στο Χάναου φέρνοντας μαζί του ιστορίες για τους θησαυρούς της Ανατολής που αποτέλεσαν και το έναυσμα για το ταξίδι του.
Η εγκατάσταση στην Άμπον
Περί το 1652 εντάχθηκε ως στρατιώτης στην “Ολλανδική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών” και στη συνέχεια το 1654 έφτασε στο αρχιπέλαγος της Άμπον, στην Ινδονησία. Ο Rumphius πρέπει να θεωρηθεί περισσότερο Αμπονέζος, παρά Γερμανός, καθώς στην Άμπον αποφάσισε να περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μέχρι και το θάνατο του.
Στην Άμπον εργάστηκε ως οικοδόμος και, παρά το γεγονός ότι η εργασία του στόχευε στον βιοπορισμό και στην εξασφάλιση πόρων, για να συνεχίσει τη μελέτη της φύσης γρήγορα ανέβηκε στις βαθμίδες. Εκεί γνωρίστηκε με τη μετέπειτα σύζυγό του, Susanna, η οποία είχε πιθανή καταγωγή από την Κίνα, και έκαναν και 3 ή 4 παιδιά (1 γιό και 2 ή 3 κόρες).
Η Ζωή στην Άμπον
Περί το 1677 ο Rumphius είχε περάσει από τις πιο υψηλόβαθμες θέσεις και αφού διετέλεσε Διοικητής της ακτής Χίτου, κατέληξε στην περιοχή Χίλα. Εκεί δημιούργησε τον βοτανικό του κήπο σε ένα κομμάτι γης που του παραχωρήθηκε για το σπίτι του. Ο Rumphius ξεκίνησε τις μελέτες του άμεσα μετά την εγκατάσταση του, και άρχισε να φέρνει βιβλία από την Ευρώπη.
Fun fact
Η σύζυγός του Susanna αποτέλεσε βοηθό του Rumphius στις μελέτες του, γι’ αυτό και ονόμασε ένα νέο είδος ορχιδέας Flos susannae (πλέον Pecteilis susannae) προς τιμήν της. Μετά τον θάνατό της ξαναπαντρεύτηκε, αλλά η δεύτερη σύζυγος του μάλλον δεν έδειξε τον ίδιο ζήλο για τις μελέτες του.
Pecteilis susannae (του Dale Borders)
Η απώλεια της όρασης
Μέχρι το 1670, σε ηλικία 42 ετών, ο Rumphius έχασε την όρασή του, πιθανώς λόγω γλαυκώματος. Στην περιοχή που έμενε ήταν ιδιαίτερα σεβαστός, λόγω των ποικίλων ταλέντων του, γλωσσομαθής, κατασκευαστής οχυρώσεων, μελετητής της φύσης κ.α. Το 1667 το συμβόλαιο του με την VOC έληξε και βάση της νομοθεσίας έπρεπε να φύγει από την Άμπον. Ωστόσο λόγω του σεβασμού που είχε κερδίσει, οι αρχές του επέτρεψαν να παραμείνει για τις μελέτες του. Ο Rumphius ποτέ δεν έφυγε από την Άμπον, με τη δικαιολογία ότι το πλοίο που θα τον μετέφερε δεν ήταν ασφαλές. Συνέχισε να ζει στην περιοχή μελετώντας τη χλωρίδα της.
Η τραγικότητα του τυφλού παρατηρητή της Άμπον
Μπορεί ο Rumphius να ήταν τυφλός, ωστόσο συνέχισε να δουλεύει με τη βοήθεια της γυναίκας του, του γιού του καθώς και πλήθους βοηθών. Το 1674 ένας σεισμός σκότωσε τη γυναίκα του, τη νεότερη κόρη του, πιθανώς ένα ακόμα παιδί του και έναν από τους υπηρέτες του, γεγονός που τον πλήγωσε βαθύτατα. Ο τυφλός Rumphius στη βιβλιογραφία κατά τόπους συγκρίνεται με τον Beethoven και την απώλεια ακοής του. Καθώς ο ίδιος ήθελε τα βιβλία του να γίνουν αποδεκτά στην Ευρώπη από τους υπόλοιπους βοτανικούς γνώριζε ότι έπρεπε να είναι γραμμένα στα Λατινικά. Όσο είχε την όραση του η γλώσσα γραφής των έργων του ήταν η Λατινική, ωστόσο στη συνέχεια έπρεπε να βασίζεται σε κάποιον γραφέα για τη συγγραφή και καθώς δεν ήταν διαθέσιμοι γραφείς που να γνωρίζουν τη Λατινική ξεκίνησε ξανά το έργο του στα Ολλανδικά.
"Herbarium Amboinense": το σημαντικότερο έργο του Rumphius
Το "Herbarium Amboinense" αποτελείται από 7 τόμους και περίπου 2000 σελίδες, με περιγραφές περί των 1200 φυτών. Η τραγικότητα ωστόσο του Rumphius δε σταμάτησε εδώ. Το 1667 μια φωτιά κατέστρεψε την πόλη της Άμπον και μεγάλο κομμάτι του έργου του χάθηκε στις στάχτες. Πλήθος βοηθών μεταξύ αυτών και ο γιός του στη συνέχεια συνέβαλαν στη συλλογή του υλικού από την αρχή, ωστόσο μέχρι να ολοκληρωθεί η συλλογή τους ο Rumphius δε μπορούσε να δει πια τα νέα αντίγραφα ή να κάνει διορθώσεις. Τα χειρόγραφα έφτασαν το 1690 στη Μπατάβια και μετά την αντιγραφή τους, για προληπτικούς λόγους, το 1692 στάλθηκαν με το πλοίο Waterland στην Ολλανδία. Η Αντιγραφή των χειρόγραφων αποδείχθηκε σοφή απόφαση, καθώς το Waterland βυθίστηκε από τους Γάλλους πριν φτάσει στην Ολλανδία. Αφού δημιουργήθηκαν νέα αντίγραφα το 1696 τα βιβλία του Rumphius (πλέον 9 τόμοι) έφτασαν στην Ολλανδία. Το τελευταίο έργο του Rumphius με όνομα "Auctuarium’"ολοκληρώθηκε το 1701 και έφτασε στην Ολλανδία το 1702. Ο Rumphius απεβίωσε το 1702 χωρίς να προλάβει να δει το έργο του δημοσιευμένο. Στην πραγματικότητα η δημοσίευση του έργου του καθυστέρησε περίπου 50 έτη λόγω γραφειοκρατικών κολλημάτων.
Το ποίημα του Merwin
Η ζωή του Rumphius συγκίνησε τον ποιητή William Stanley Merwin που εμπνεόμενος από την ζωή του έγραψε ένα ποίημα με τίτλο “The Blind Seer of Ambon”.
I always knew that I came from another language
and now even when I can no longer see I continue to arrive at words
but the leaves and the shells were already here and my fingers finding them echo the untold light and depth
I was betrayed into my true calling and denied in my advancement I may have seemed somewhat strange caring in my own time for living things with no value that we know languages wash over them one wave at a time
when the houses fell in the earthquake I lost my wife and my daughter it all roared and stood still falling where they were in the daylight
I named for my wife a flower as though I could name a flower my wife dark and luminous and not there
I lost the drawings of the flowers in fire I lost the studies of the flowers my first six books in the sea
then I saw that the flowers themselves were gone they were indeed gone I saw that my wife was gone then I saw that my daughter was gone afterward my eyes themselves were gone
one day I was looking at infinite small creatures on the bright sand and the next day is this hearing after music so this is the way I see now
I take a shell in my hand new to itself and to me I feel the thinness the warmth and the cold I listen to the water which is the story welling up I remember the colors and their lives everything takes me by surprise it is all awake in the darkness
Τι να θυμάσαι:
Το μικρό μέγεθος των σπερμάτων των ορχιδεών που δεν ήταν εύκολο να παρατηρηθούν τις είχαν τυλίξει με θρύλους σχετικά με την προέλευση τους.
Ο G. E. Rumphius και C. Gesner ήταν τα δύο άτομα που συνέβαλαν καθοριστικά στο να περιγράφουν σπέρματα ορχιδεών και να αλλάξει η αντίληψη του κόσμου σχετικά με την εμφάνιση των φυτών αυτών, περί τα μέσα του 18ου αιώνα.
Ο Rumphius αποτέλεσε μια τραγική φιγούρα στον κόσμο της Βοτανικής ωστόσο η σημασία του έργου αναγνωρίστηκε μετά το θάνατο του και πλέον βιβλία και ποιήματα έχουν περιγράψει τη ζωή του.
Πάντα να κρατάτε αντίγραφα των αρχείων σας ποτέ δεν ξέρετε πότε θα βυθιστεί το πλοίο που μεταφέρει τα πρωτότυπα.
Για περισσότερες πληροφορίες
Kull T., Arditti J. (2002). Orchid biology: Reviews and perspectives, VIII. Kluwer Academic Publishers.
Λίγα λόγια για τον Σπύρο Οικονομίδη...
«Είμαι Υποψήφιος Διδάκτορας του Τμήματος Βιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα τελευταία 4 χρόνια το ερευνητικό μου ενδιαφέρον έχει κεντρίσει η αναπαραγωγική βιολογία των ορχιδεών σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά κυρίως των αυτοφυών ορχιδεών της Ελλάδας.
Τα κύρια ερευνητικά μου ενδιαφέροντα αποτελούν: 1) η βιολογία αναπαραγωγής των ορχιδεών της Ελλάδας 2) βιολογία διατήρησης κινδυνευόντων φυτικών ειδών και 3) η ποικιλομορφία των λειτουργικών χαρακτήρων της οικογένειας Orchidaceae.
Στην προσωπική μου σελίδα μπορείτε να βρείτε περισσότερα σχετικά με τη δουλειά και τα ενδιαφέροντα μου, καθώς και τα στοιχεία επικοινωνίας μου.»