Μνήμη: Μια υπέρτατη λειτουργία, ένα "θείο" δώρο
του Ιωάννη -Παναγιώτη Αθηνοδώρου
Από το “Ξέχασα τα κλειδιά μου” μέχρι το “Θυμήθηκε τα γενέθλιά μου”, η μνήμη παίζει βασικό ρόλο στην ζωή μας. Μια από τις αρχαιότερες αναφορές στην μνήμη έγινε από τον Αισχύλο τον 5ο π.Χ., ο οποίος έγραψε: «Μνήμη όλων γενεσιουργός, μητέρα των μουσών». Στην μυθολογία η Μνημοσύνη όντας θεά της μνήμης, αναφέρεται πως χάρισε στους ανθρώπους τη δύναμη της λογικής και παρείχε στους ανθρώπους την δυνατότητα να συνομιλούν και να θυμούνται. Έτσι, η μνήμη θεωρούταν ως θείο δώρο που ξεχώριζε τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα καθιστώντας τον ανώτερο.
Χαρακτηριστικό επίσης είναι και το γνωμικό του Δημόκριτου, που περιγράφει πως οι άνθρωποι θυμούνται περισσότερο τα λάθη παρά τις σωστές ενέργειες. Αυτά μας δείχνουν πως η λειτουργία της μνήμης είναι γνωστή και απασχολεί τον άνθρωπο για χιλιάδες χρόνια, και όμως ακόμη συνεχίζει να βρίσκεται υπό διερεύνηση.
Τι ορίζεται, όμως, ως μνήμη;
Μνήμη είναι η ικανότητα αποθήκευσης πληροφοριών, τις οποίες μπορούμε να ανακαλέσουμε αργότερα: μια σύνθετη, αλλά και θεμελιώδης λειτουργία του οργανισμού, απαραίτητη για την επιβίωση του ατόμου. Η μνήμη, μας βοηθά να χτίσουμε την ταυτότητα και την προσωπικότητα μας, καθώς μέσω των αναμνήσεών μας διαμορφονώμαστε και σαν χαρακτήρες. Επίσης, η μνήμη συνδέεται άμεσα και με την διαδικασία της μάθησης. Η μάθηση σχετίζεται με την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων, αλλά και ταυτόχρονα με την μεταβολή της συμπεριφοράς ενός ατόμου, απόρροια των εμπειριών και των πληροφοριών που λαμβάνει από το περιβάλλον του. Το δίδυμο, μνήμη - μάθηση, λοιπόν, συμβάλλει στον τρόπο αλληλεπίδρασής μας με το περιβάλλον και τους γύρω μας.
Τα “είδη” της μνήμης
Και στην μνήμη πρωταγωνιστής είναι ο εγκέφαλος. Πιο συγκεκριμένα η αλλαγή στο νευρικό ιστό που είναι υπεύθυνη για τη διατήρηση και αποθήκευση της γνώσης, ονομάζεται μνημονικό ίχνος. Αλληλεπιδράσεις μεταξύ των νευρικών κυττάρων και εγκεφαλικές αλλαγές αποτελούν το “βιβλίο” του εγκεφάλου στο οποίο “γράφονται” οι αναμνήσεις μας.
Η αποθήκευση μιας νέας πληροφορίας περιλαμβάνει 2 βασικά στάδια: τη βραχυπρόθεσμη και τη μακροπρόθεσμη μνήμη.(Ναι, κάτι σαν τους υπολογιστές.) Στη βραχυπρόθεσμη μνήμη έχουμε την δυνατότητα αποθήκευσης και ανάκλησης πληροφοριών για πολύ μικρά χρονικά διαστήματα, μόλις μερικών δευτερολέπτων. Αποτελεί, δηλαδή, τις πρόσκαιρα αποθηκευμένες πληροφορίες που βρίσκονται ακόμη υπό επεξεργασία, όπως ακριβώς και η RAM του υπολογιστή σου Οι πληροφορίες στη βραχυπρόθεσμη μνήμη είτε θα ξεχαστούν άμεσα, είτε θα μεταφερθούν στην μακροπρόθεσμη μνήμη μετά από εξάσκηση ή επανάληψη. Εξ’ ου και το αρχαίο ελληνικό ρητό «Επανάληψις, μήτηρ πάσης μαθήσεως».
Science fact
Τις ενδιαφέρουσες και σημαντικές πληροφορίες φαίνεται πως είναι πιο εύκολο να τις θυμόμαστε για αρκετό καιρό. Αντιθέτως, πράγματα που θεωρούμε αδιάφορα τα ξεχνάμε αμέσως.
Στη μακροπρόθεσμη μνήμη, από την άλλη, περιλαμβάνονται δεδομένα που είναι αποθηκευμένα και μπορούν να ανακληθούν για μεγάλες χρονικές περιόδους, έως και δια βίου. Η πολύ μεγαλύτερη χωρητικότητά της οφείλεται για το γεγονός πως η ανάκληση μιας πληροφορίας διαρκεί περισσότερο. Ο εγκέφαλος, λοιπόν, σαν άλλος υπολογιστής, φαίνεται να έχει τις δύο αυτές φάσεις της μνήμης όπου η βραχυπρόθεσμη μνήμη αντιστοιχεί στη RAM και η μακροπρόθεσμη στο σκληρό δίσκο.
Μνήμη και εγκέφαλος: Η εδραίωση των αναμνήσεων σου
Ας κατανοήσουμε, όμως, πως εδραιώνεται η μνημονική εγγραφή. Η εδραίωση της μνήμης δεν εντοπίζεται σε ένα νευρικό κύτταρο, αλλά αντιθέτως περιλαμβάνει τροποποιήσεις στον τρόπο που επικοινωνούν μεταξύ τους οι νευρώνες του εγκεφάλου. Αλλαγές στις νευρικές συνδέσεις εντός του εγκεφάλου αποτελούν το “αποτύπωμα” των εμπειριών μας στον εγκέφαλο. Οι πρόσφατα κωδικοποιημένες μνήμες βρίσκονται σε μία πιο «ευάλωτη» κατάσταση και μπορούν να επηρεαστούν και να αλλοιωθούν από διάφορους παράγοντες. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, γίνονται σταθερότερες, δηλαδή έχουμε εδραίωση της μνήμης: η διαδικασία αυτή διαρκεί από ώρες έως αρκετές μέρες!
Είναι όμως η μακροπρόθεσμη μνήμη μία και ενιαία;
Η μακροπρόθεσμη μνήμη δεν αποτελεί ένα τσουβάλι μέσα στο οποίο είναι πεταμένες όλες οι πληροφορίες, αλλά μπορεί να χωριστεί σε κάποιες υποομάδες. Δύο μείζονες υποομάδες είναι οι δηλωτικές και οι διαδικαστικές μνήμες. Οι δηλωτικές αποτελούν αναμνήσεις που μπορεί κάποιος να ανακαλέσει συνειδητά, όπως η αναγνώριση ενός προσώπου, η ανάμνηση ενός γεγονότος ή ενός χώρου που βρέθηκες στο παρελθόν. Δηλαδή σου δίνουν τη δυνατότητα να κάνεις δηλώσεις όπως «πριν τρία χρόνια επισκέφθηκα την Ακρόπολη» ή «εσένα σε θυμάμαι από την θητεία μας στο στρατό».
Από την άλλη οι διαδικαστικές μνήμες αφορούν τις δεξιότητες που αποκτήθηκαν με την εξάσκηση και ανακαλούνται χωρίς συνειδητή προσπάθεια, όπως η οδήγηση ή τo να παίξεις ένα τραγούδι στην κιθάρα.
Fun fact
H χαρακτηριστική φράση που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή «το ποδήλατο δεν ξεχνιέται» εξηγείται μέσω της διαδικαστικής μνήμης.
Ποιος είναι ο “σκληρός δίσκος” του ανθρώπινου σώματος;
O ανθρώπινος εγκέφαλος είναι πολύ πιο περίπλοκος από έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Έτσι, αντίθετα με τον Η/Υ, η μνήμη δεν εντοπίζεται σε έναν και μόνο σκληρό δίσκο, καθώς δεν υπάρχει ένα μοναδικό «κέντρο μνήμης». Τα μνημονικά ίχνη βρίσκονται διασκορπισμένα σε πολλές περιοχές του εγκεφάλου. Περιοχές με καίριο ρόλο στην μνήμη είναι ο ιππόκαμπος και τα υπόλοιπα μέρη του μεταιχμιακού συστήματος, η παρεγκεφαλίδα, προμετωπιαίος φλοιός και άλλες περιοχές στο φλοιό του εγκεφάλου.
Fun fact
Υπολογίζεται πως η χωρητικότητα του εγκεφάλου πλησιάζει τα 2,5 petabytes, δηλαδή περίπου 2,5 εκατομμύρια gigabytes, η οποία θα ήταν ικανή να καταγράψει 300 χρόνια τηλεόρασης.
Μπορούμε να χάσουμε τη μνήμη μας;
Δυστυχώς μια πλειάδα καταστάσεων μπορούν να επηρεάσουν τη μνήμη μας, όπως ένα τραύμα στο κεφάλι ή ένα εγκεφαλικό επεισόδιο. Όμως, ο σημαντικότερος παράγοντας που επηρεάζει αυτή την τόσο απαραίτητη λειτουργία είναι η γήρανση. Όσο μεγαλώνουμε τόσο μεγαλύτερη είναι και η πιθανότητα να έχουμε ελλείμματα στη μνήμη μας. Η κατάσταση κατά την οποία έχουμε απώλεια μνήμης αποκαλείται αμνησία. Από την άλλη, στα θετικά, είναι η εξέλιξη της επιστήμης η οποία καταφέρνει μέρα με τη μέρα να κάνει βήματα για την αντιμετώπιση των διαταραχών της μνήμης.
Κλείνοντας:
Η μνήμη αποτελεί λειτουργία με μείζονα ρόλο στην καθημερινότητα μας. Ωστόσο, παρά το πολύχρονο ενδιαφέρον του ανθρώπου για την διαδικασία αυτή, ακόμα δεν έχουν πλήρως αποκωδικοποιηθεί όλες οι πτυχές της. Σήμερα, η εξέλιξη των τεχνικών και των μεθόδων έρευνας συμβάλλουν κατα πολύ στην κατανόηση της θεμελιώδης αυτής λειτουργίας. Και όπως λέει μια ρύση «Αν η ζωή είναι λουλούδι, οι αναμνήσεις είναι το άρωμά του».
Τι να θυμάσαι:
Η μνήμη και η μάθηση είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την επιβίωση του ατόμου.
Δύο βασικά στάδια στην αποθήκευση της πληροφορίας είναι η μακροπρόθεσμη και βραχυπρόθεσμη μνήμη.
Οι μακροπρόθεσμη μνήμη περιλαμβάνει τις δηλωτικές και διαδικαστικές μνήμες.
Πολλές καταστάσεις μπορούν να προκαλέσουν διαταραχές στη μνήμη.
Για περισσότερες πληροφορίες:
Εισαγωγή στη Φυσιολογία του Ανθρώπου – Lauralee Sherwood (σελ. 202-209)
Bisaz R, Travaglia A, Alberini CM. The neurobiological bases of memory formation: from physiological conditions to psychopathology. Psychopathology. 2014;47(6):347-356. doi:10.1159/000363702 ( https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4246028/ )
Almaraz-Espinoza A, Grider MH. Physiology, Long Term Memory. [Updated 2020 Jul 26]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2021 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK549791/
Εικόνες από: freepik.com, flickr.com
Λίγα λόγια για τoν Ιωάννη -Παναγιώτη Αθηνοδώρου
"Γεια σας, ονομάζομαι Ιωάννης – Παναγιώτης Αθηνοδώρου. Κατάγομαι από την Κύπρο και πιο συγκεκριμένα από την πρωτεύουσα της, την Λευκωσία. Φοιτώ στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών και βρίσκομαι στο 4ο έτος των σπουδών μου. Αν και τα πεδία της ιατρικής είναι πολλά, το νευρικό σύστημα είναι αυτό που έχει καταφέρει να με γοητεύσει πιο πολύ αφού η μυστηριώδης φύση του δεν μπορεί να σε αφήσει αδιάφορο. Έτσι φιλοδοξώ στο μέλλον να καταπιαστώ με μια ειδικότητα σχετιζόμενη με αυτό. "