Μαργαριτάρια: η λαμπερή έκπληξη των οστράκων
Έγινε ενημέρωση: 7 Απρ 2021
της Θεοπίστης Νικολάου
Μαργαριταρένια κολιέ και σκουλαρίκια με πέρλες ανήκουν δικαιωματικά στα πιο περιζήτητα κοσμήματα των γυναικών και η τιμή τους μπορεί να φτάσει μέχρι και εκατομμύρια ευρώ ανάλογα την προέλευση, το χρώμα, το μέγεθος, το σχήμα και τη σπανιότητά τους.
Τα μαργαριτάρια έχουν καταφέρει από τους προϊστορικούς χρόνους να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των ανθρώπων. Όμως από πού προέρχονται, πως δημιουργούνται και τι τα κάνει τόσο πολύτιμα;
Από που προέρχονται τα μαργαριτάρια;
Τα μαργαριτάρια δημιουργούνται από ένα φύλο των ασπονδύλων, τα Μαλάκια, και πιο συγκεκριμένα από τα ζώα της κλάσης των Δίθυρων ή όπως αλλιώς ονομάζονται Πελεκύποδα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα μύδια, οι αχιβάδες, τα στρείδια και άλλα ζώα. Αυτά παρατηρούνται τόσο σε θαλάσσια, όσο και σε γλυκά και υφάλμυρα νερά, κυρίως στα ρηχά, όμως υπάρχουν ορισμένα είδη που ζουν σε βάθος μέχρι 10.000 μέτρα! Μπορούν να βρεθούν χωμένα στην άμμο, προσκολλημένα, να έχουν τρυπήσει ξύλα ή πέτρες, αλλά κάποια μπορούν και κολυμπούν ελεύθερα χτυπώντας τις θυρίδες τους.
Ωστόσο, δεν σχηματίζουν όλα τα Δίθυρα μαργαριτάρια. Τα είδη που τα σχηματίζουν φυσικά, βρίσκονται κυρίως στις περιοχές της Βόρειας Αμερικής, όπως ο Καναδάς, στην Ευρώπη σε χώρες της Σκανδιναβικής χερσονήσου, στη Λευκορωσία, σε γλυκά νερά της Ρωσίας καθώς και σε ακτές της Γαλλίας. Ωστόσο υπάρχουν παραδείγματα μαργαριταροφόρων Δίθυρων και στη χώρα μας, όπως για παράδειγμα το είδος Lithophaga lithophaga, και το Pinctada radiata που αποτελούν είδη της Μεσογείου.
Για να καταλάβουμε πώς αυτοί οι οργανισμοί μπορούν να δημιουργήσουν αυτά τα τόσο θελκτικά σφαιρίδια θα πρέπει να εξετάσουμε τη μορφολογία τους.
Fun fact
Τα μύδια ονομάστηκαν «Δίθυρα» ή και «Πελεκύποδα» λόγω της εμφάνισής τους, καθώς τα ζώα αυτά φέρουν δύο θυρίδες και το σχήμα του ποδιού τους μοιάζει με τσεκούρι (πέλεκυ).
Αναλύοντας την εξωτερική εμφάνιση…
Σίγουρα έχεις παρατηρήσει στη θάλασσα παίζοντας ως παιδί, το σκληρό εξωτερικό περίβλημα αυτών των ζώων. Αυτό ονομάζεται όστρακο και αποτελείται όχι από μία, αλλά από τρεις στιβάδες: την επιδερμίδα, την πρισματική στιβάδα και το μαργαριταρώδες. Μέσω αυτών εξασφαλίζεται τόσο η προστασία του ζώου από το εξωτερικό περιβάλλον, όσο και η ανθεκτικότητα και ελαστικότητα αυτού.
Το πόδι-τσεκούρι που οδήγησε και σε μία από τις ονομασίες της κλάσης, αποτελεί μία μυώδη κατασκευή που στα Δίθυρα εξυπηρετεί κυρίως την προσκόλληση, καθώς τα περισσότερα είναι εδραία. Ωστόσο, λειτουργώντας πραγματικά ως πέλεκυς, μπορεί να μετακινηθεί και να σκάψει με τη βοήθειά του. Και όπως ίσως να φαντάστηκες, το πόδι τους ήταν η αιτία που σου ήταν δύσκολο να τα ξεκολλήσεις από τους βράχους τους!
Ποιο είναι όμως το μαλακό μέρος του ζώου, που όλοι φέρνουμε στο μυαλό μας όταν σκεφτόμαστε τα Δίθυρα; Αυτό, ονομάζεται μανδύας αποτελεί μία δερματική πτυχή, που μοιάζει με σάκο. Από αυτόν εκκρίνεται το όστρακο αλλά βοηθά και στην αναπνοή.
Δεδομένου ότι τα Δίθυρα είναι κατά κύριο λόγο εδραίοι οργανισμοί, άρα δεν μπορούν να «κυνηγήσουν», χρησιμοποιούν ένα δικό τους σύστημα για να τραφούν, τη διήθηση. Αυτό σημαίνει ότι τρέφονται με σωματίδια που προσλαμβάνουν κατά το φιλτράρισμα του νερού. Η ικανότητά τους να τα συγκρατούν οφείλεται σε μικρές βλεφαρίδες πάνω στα αναπνευστικά τους όργανα που ονομάζονται κτενίδια ή βράγχια. Καλά κατάλαβες, τα δίθυρα τρώνε όσο αναπνέουν, θα έλεγε κανείς ότι ζουν για να τρώνε.
Τρόπος δημιουργίας μαργαριταριών
Τι συμβαίνει όταν ένα Δίθυρο δεχτεί έναν ανεπιθύμητο επισκέπτη; Με το άνοιγμα των θυρίδων τους είναι πιθανό να εισαχθεί ανάμεσα στο όστρακο και τον μανδύα ένα ξένο σωματίδιο, όπως κάποιο παράσιτο, κόκκος άμμου, θραύσματα κοχυλιών και άλλα, και να ερεθίσει έναν μηχανισμό προστασίας του ζώου, ο οποίος περιλαμβάνει την έκκριση υλικού που θα περιτυλίξει τον ανεπιθύμητο εισβολέα και θα τον αδρανοποιήσει. Το μαργαριτάρι που θα σχηματιστεί αποτελείται από 3 στρώματα, με το πιο εσωτερικό να αποτελεί τον πυρήνα, δηλαδή τον εισβολέα που διεγείρει τη δημιουργία του. Μία πρωτεΐνη, η κογχυολίνη, αποτελεί το στρώμα που εναποτίθεται πάνω από το ξένο σώμα και το περιβάλλει. Το τελικό χρώμα του μαργαριταριού εξαρτάται από το χρώμα της κογχυολίνης που μπορεί να είναι από μαύρο έως λευκό. Η ακριβής απόχρωση καθορίζεται από τη σύσταση του νερού που ζει το Δίθυρο. Το τελευταίο στρώμα που προσδίδει τη σκληρότητα στο μαργαριτάρι, ονομάζεται μάργαρο και αποτελείται από μία οργανική ένωση με τη μορφή αραγωνίτη και ασβεστίτη.
Οι «εχθροί» των Δίθυρων
Όπως ήταν αναμενόμενο, η δυνατότητα αυτών των οργανισμών να φτιάχνουν πολύτιμες χάντρες προσέλκυσε έντονη προσοχή, οδηγώντας έτσι πολλά Δίθυρα να θεωρούνται πλέον κινδυνεύοντα είδη. Πως έφτασαν όμως σε αυτό το σημείο; Ας δούμε το παράδειγμα του είδους Margaritifera margaritifera, ενός Δίθυρου του γλυκού νερού που σχηματίζει μαργαριτάρι. Στο είδος αυτό έχει παρατηρηθεί έντονη παρακμή των πληθυσμών του, παρόλο που είναι ικανό να επιβιώσει ακόμη και για περισσότερα από 100 χρόνια σε κατάλληλα περιβάλλοντα. Ορισμένοι λόγοι που το οδήγησαν στο να θεωρείται απειλούμενο είδος, ήταν η μείωση της ποιότητας του νερού λόγω ρύπανσης, η κλιματική αλλαγή που οδήγησε στην αύξηση της θερμοκρασίας του νερού, καθώς και η υπεραλίευσή του. Έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις στις οποίες ψαράδες, ψάχνοντας για μαργαριτάρια από το συγκεκριμένο είδος, λόγω της υψηλής αξίας τους, άνοιξαν το Δίθυρο προκαλώντας το θάνατό του. Ωστόσο υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που δυσχεραίνουν την επιβίωση του είδους και δεν οφείλονται σε ανθρώπινη δραστηριότητα.
Και τι κάνουμε για την προστασία τους;
Λόγω του κινδύνου που διατρέχουν πολλά είδη Δίθυρων, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Κόκκινο Κατάλογο της IUCN, έχουν θεσπιστεί μέτρα για την προστασία τους σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες. Μερικά από αυτά, περιλαμβάνουν περιορισμούς στις αλιευτικές δραστηριότητες προκειμένου να μην μειώνονται οι πληθυσμοί τους σε βαθμό που δεν μπορούν τα ζώα να επανακάμψουν και να διατηρήσουν το είδος. Επίσης, έχουν εγκατασταθεί μονάδες επεξεργασίας νερού, ώστε να διατηρούνται οι κατάλληλες συνθήκες που θα επιτρέψουν στα Δίθυρα να ζήσουν και να αναπαραχθούν σε ένα ευνοϊκό περιβάλλον. Ακόμη, η φύτευση φυλλοβόλων δέντρων κοντά στα νερά είναι πιεστικός παράγοντας και έχει απαγορευτεί σε ορισμένες περιοχές, ώστε να εξασφαλιστεί η καθαρότητα του νερού και να αποτραπεί το μπούκωμα της συσκευής φιλτραρίσματος των Δίθυρων. Τέλος, σημαντική είναι και η δράση εκστρατειών ευαισθητοποίησης, ώστε να ενημερωθεί και να κινητοποιηθεί όσο το δυνατόν περισσότερος κόσμος για την προστασία των πολύτιμων Δίθυρων.
Τι να θυμάσαι:
Τα μαργαριτάρια σχηματίζονται μέσα σε ασπόνδυλα ζώα, τα Δίθυρα, που ανήκουν στο φύλο των Μαλακίων.
Δημιουργούνται μέσω ενός μηχανισμού άμυνας των Δίθυρων έναντι σε «εισβολείς».
Σήμερα, πολλά από αυτά αποτελούν είδη προς εξαφάνιση και για αυτό οφείλουμε να σεβόμαστε και να προστατεύουμε την ύπαρξή τους ακόμη πιο εντατικά.
Για περισσότερες πληροφορίες:
Bauer, G. Ernst. (1987). Reproductive Strategy of the Freshwater Pearl Mussel Margaritifera margaritifera. Journal of Animal Ecology. 56. 2. 691-704.
Διαμαντή, Ζωή. (2009). Μαργαριτοφόρο φορτίο στο δίθυρο Lithophaga lithophaga (Linnaeus, 1758) στον Ευβοϊκο κόλπο.
Αρώνης, Θεόδωρος & Κορμάνου Δέσποινα. (1996). Ταξινόμηση και χαρακτηριστικά των κοχυλιών της Ελλάδας.
Young, Mark & Williams, Jennifer. (1983). The Status and Conservation of the Freshwater Pearl Mussel Margaritifera margaritifera Linn. in Great Britain. Biological Conservation. 25. 35-52.
εικόνες από: pexels.com
Η επιστήμη αλλάζει με γρήγορους ρυθμούς και οι γνώσεις που έχουμε ανατρέπονται και εμπλουτίζονται κάθε μέρα. Έπεσε στα χέρια σου κάποια πληροφορία που θα κάνει το άρθρο πιο πλήρες;
Μη διστάσεις να επικοινωνήσεις μαζί μας στο email μας ή μέσω dm στο Instagram και στο Facebook!
Λίγα λόγια για τη Θεοπίστη Νικολάου...
Γεια σας! Ονομάζομαι Νικολάου Θεοπίστη- ή όπως προτιμώ να με φωνάζουν- Θέη. Από μικρή με γοήτευε η επιστήμη της Βιολογίας διότι ήμουν περίεργη να καταλάβω πως λειτουργούν αυτά που θεωρούμε δεδομένα στο ίδιο μας το σώμα, στο περιβάλλον γύρω μας καθώς και πως μπορούν όλοι οι οργανισμοί να συμβιώνουν αρμονικά, διαμορφώνοντας τον πλανήτη μας. Για αυτό, ξεκίνησα τις σπουδές μου στο τμήμα Βιολογίας του ΑΠΘ, στο οποίο ακολουθώ την κατεύθυνση της Μοριακής Βιολογίας, Γενετικής και Βιοτεχνολογίας. Έχω εργαστεί στη διδασκαλία της Βιολογίας σε επίπεδο Λυκείου. Επίσης, έχω παρακολουθήσει συνέδρια που αφορούν διάφορους τομείς της Βιολογίας και προσπαθώ συνεχώς να επεκτείνω τις γνώσεις μου στον τομέα μέσω διαδικτυακών μαθημάτων. Στόχος μου είναι να εργαστώ στον χώρο της έρευνας. Οι τομείς που με ενδιαφέρουν περισσότερο είναι η Γενετική, η Νευροβιολογία, η Εξέλιξη και η Ανάπτυξη. Πέραν της Βιολογίας σημαντική θέση στη ζωή μου κατέχει η μουσική, και πιο συγκεκριμένα η άρπα, όπως επίσης και ο εθελοντισμός.