Βοτανικά Χριστούγεννα στην Ελλάδα και… αλλού
Έγινε ενημέρωση: 7 Απρ 2021
του Σπύρου Οικονομίδη
Κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Χριστουγέννων σε όλες τις γωνιές της Γης είναι συνηθισμένος ο στολισμός της Ελάτης. Εκτός, όμως, από το χριστουγεννιάτικο έλατο πληθώρα άλλων φυτών έχουν αξιοποιηθεί κατά τον χριστουγεννιάτικο εορτασμό. Όπως και με το χριστουγεννιάτικο δέντρο, έτσι και η πλειονότητα αυτών των φυτών προέρχονται από παγανιστικούς εορτασμούς, ωστόσο έχουν πλέον ενσωματωθεί και στις δικές μας παραδόσεις.
Η Ελάτη και το γκι
Ο στολισμός της Ελάτης για τα Χριστούγεννα εμφανίστηκε στη Γερμανία περί τον 15ο αιώνα και σταδιακά εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Ένα από τα πιο κοινά φυτά που συνοδεύουν την Ελάτη κατά την περίοδο των γιορτών είναι το γκι (Viscum album). Το είδος Viscum album και συγγενικά του δεν θα μπορούσαν να λείπουν από μια γιορτή που περιέχει και την Ελάτη, καθώς είναι ένα είδος παρασιτικό που μπορεί κανείς να εντοπίσει πάνω σε Έλατα σε όλη τη χώρα.
Το γκι θεωρείται πως φέρνει καλή τύχη και συνήθως τοποθετείται πάνω από τις πόρτες στην είσοδο των σπιτιών κατά την περίοδο των Χριστουγέννων, ενώ παράλληλα γνωστή είναι και η παράδοση περί φιλήματος ζευγαριών κάτω από το γκι. Το είδος Viscum album εντοπίζεται κυρίως στην Ευρώπη και σε κάποια τμήματα της Ασίας ωστόσο «γκι» χρησιμοποιούνται σε γιορτές και σε άλλες περιοχές του κόσμου - για παράδειγμα στην Αμερική στη θέση του ευρωπαϊκού V. album χρησιμοποιούν το είδος Phoradendron leucarpum που θυμίζει στη μορφή το γκι.
Στην αρχαία Ελλάδα το γκι, ή ιξός, ήταν επίσης γνωστό. Η κολλώδης ουσία που παράγουν οι καρποί του χρησιμοποιήθηκε για το κυνήγι μικρών πουλιών με τις λεγόμενες ιξόβεργες, ενώ κατά τη μυθολογία με το κλαδί του ιξού η Περσεφόνη άνοιγε τις πύλες του κάτω κόσμου.
Γκι ή Ιξός (Viscum album) σε Κεφαληνιακή Ελάτη, Όρος Πάρνηθα (προσωπικό αρχείο)
Science Fact
Ήξερες ότι…. Άλλο το Γκι, κι άλλο το Ου!
Πολλές φορές το γκι ή ιξός (Viscum album) που φέρει λευκούς καρπούς μπερδεύεται με το ου (Ilex aquifolium) που φέρει κόκκινους καρπούς.
Το ου των Χριστουγέννων
Το λεγόμενο ου (Ilex aquifolium) είναι ακόμα ένα φυτό που στολίζει τα σπίτια τα Χριστούγεννα. Το ου είναι ένα πολυετές δέντρο (ή θάμνος) που λόγω των κόκκινων καρπών του και των γυαλιστερών φύλλων του, θυμίζει στο χιόνι χριστουγεννιάτικο δέντρο στολισμένο με κόκκινες μπάλες. Κατά τις λαϊκές παραδόσεις που επικράτησαν στο εξωτερικό και έχουν τις ρίζες τους στις Κέλτικες τελετουργίες, τα φύλλα και οι καρποί του ου προστατεύουν το σπίτι από ξόρκια, καταιγίδες και τον θάνατο. Λόγω της υπερσυλλογής του για στολισμούς Χριστουγέννων πληθυσμοί του έχουν τεθεί σε καθεστώς προστασίας σε χώρες, όπως η Γερμανία.
Ου (Ilex aquifolium)
Η Anastatica hierohuntica και η Selaginella lepidophylla
Μια ιδιαίτερη περίπτωση φυτού που χρησιμοποιείται στον χριστουγεννιάτικο στολισμό αποτελεί το ρόδο της Ιεριχούς (Anastatica hierohuntica). Το είδος συναντάται κατά τόπους να πωλείται σε παζάρια στην αποξηραμένη κατάστασή του, ενώ κατά τη διάρκεια των εορτών αφού τοποθετηθεί στο νερό αποκτά και πάλι τη «ζωντάνια» του και, στη συνέχεια, αν ξεραθεί ξανά μπορεί να αξιοποιηθεί για τις επόμενες γιορτές. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα «ρόδα της Ιεριχούς» που πωλούνται δεν αποτελούν εκπροσώπους του είδους A. hierohuntica αλλά ενός άλλους φυτού με την ίδια ιδιότητα της «νεκρανάστασης», την Selaginella lepidophylla.
Anastatica hierohuntica
Science fact
Ήξερες ότι…το είδος Anastatica hierohuntica παίρνει το όνομα του από την ικανότητά του να επιβιώνει σε αφυδατωμένη κατάσταση για μεγάλα χρονικά διαστήματα και να αναβλαστάνει όταν υπάρξει διαθέσιμη πηγή νερού.
Το ρόδι στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι
Ο αποξηραμένος καρπός του ρόδου αξιοποιείται ως στολίδι για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Ο καρπός μετά την αποξήρανση γίνεται πολύ σκληρός, ενώ τα χρώματα και το σχήμα του θυμίζουν τις μπάλες που στολίζουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Η λατρεία του ρόδου κατά τόπους συνδέεται με τη λατρεία της θεάς Αφροδίτης που θεωρείται ότι φύτευσε την πρώτη ροδιά στην Κύπρο. Κατά άλλους μύθους η ροδιά αποτελούσε το δέντρο της ζωής.
Punica granatum (προσωπικό αρχείο)
Κλείνοντας...
Άλλα κοινά και άλλα πιο σπάνια, τα παραπάνω φυτά αποτελούν έναν μικρό αριθμό από αυτά που μπορεί να εντοπίσει κάποιος στα σπίτια ανά τον κόσμο κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων. Η χρήση αυτών έχει τις ρίζες της σε προ-χριστιανικές παραδόσεις που βρήκαν τον δρόμο τους και ενσωματώθηκαν στη χριστουγεννιάτικη δοξασία.
Τα ΒιοΛόγια σας εύχονται Καλές Γιορτές!
Τι να θυμάσαι:
Το γκι και το ου είναι δύο διαφορετικά φυτά που ο κόσμος συνήθως τα μπερδεύει.
Το ου φέρει κόκκινους καρπούς.
Το γκι φέρει λευκούς καρπούς.
Διαφορετικά είδη «γκι» υπάρχουν ανά Ήπειρο, αλλά το πραγματικό γκι είναι το Ευρασιατικό Viscum album.
Το ρόδο της Ιεριχούς ένα ασυνήθιστο στολίδι των Χριστουγέννων είναι η Anastatica hierohuntica, αλλά πιο συχνά στη θέση της πωλείται το είδος Selaginella lepidophylla.
Για περισσότερες πληροφορίες:
Μπάουμαν, Χέλμουτ. (1993). Η ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στη τέχνη και στη λογοτεχνία. Ελληνική εταιρεία προστασίας της φύσης.
Ratsch, Christian and Ebeling, Claudia Muller. 2006. Pagan Christmas: The plants, spirits, and the rituals at the origin of Yuletide. Simon and Schuster.
Λίγα λόγια για τον Σπύρο Οικονομίδη...
«Είμαι Υποψήφιος Διδάκτορας του Τμήματος Βιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα τελευταία 4 χρόνια το ερευνητικό μου ενδιαφέρον έχει κεντρίσει η αναπαραγωγική βιολογία των ορχιδεών σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά κυρίως των αυτοφυών ορχιδεών της Ελλάδας.
Τα κύρια ερευνητικά μου ενδιαφέροντα αποτελούν: 1) η βιολογία αναπαραγωγής των ορχιδεών της Ελλάδας 2) βιολογία διατήρησης κινδυνευόντων φυτικών ειδών και 3) η ποικιλομορφία των λειτουργικών χαρακτήρων της οικογένειας Orchidaceae.
Στην προσωπική μου σελίδα μπορείτε να βρείτε περισσότερα σχετικά με τη δουλειά και τα ενδιαφέροντα μου, καθώς και τα στοιχεία επικοινωνίας μου.»