Άγριοι κρόκοι και Σαφράν στην Ελλάδα – από που κρατάει η σκούφια τους
Έγινε ενημέρωση: 7 Απρ 2021
του Σπύρου Οικονομίδη
Ο Κρόκος στη μυθολογία
Ο Κρόκος κατά τη μυθολογία ήταν φίλος του θεού Ερμή. Κατά τη διάρκεια αγώνων δισκοβολίας ο Θεός σκότωσε κατά λάθος τον Κρόκο και στη συνέχεια μεταμόρφωσε το άψυχο σώμα του σε άνθος, ενώ το αίμα του έδωσε το κόκκινο χρώμα στα τρία στίγματα στο κέντρο του. Αναφορές για τον κρόκο και τα έντονα χρώματα των στιγμάτων του εντοπίζονται σε αρκετές μυθολογικές πηγές. Ο Όμηρος περιγράφει τον Ήλιο που ανατέλλει στην Ιλιάδα: «Η αυγή η κροκομαντούσα μεσ' απ' το μέγα ρέμα του Ωκεανού, το φως σε αθάνατους και θνητούς να φέρει.»
Crocus biflorus subsp. melantherus από το Όρος Πάρνωνας (προσωπικό αρχείο)
Το γένος Crocus στην Ελλάδα
Το γένος Crocus εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη, καθώς και σε μεγάλο τμήμα της Ασίας, ωστόσο οι περισσότεροι εκπρόσωποί του εντοπίζονται στη Μεσόγειο. Συνολικά, το γένος περιλαμβάνει 136 taxa, ενώ στην Ελλάδα εκπροσωπείται από 46 taxa, εκ των οποίων 18 είναι ενδημικά. Η πλειοψηφία των κρόκων ανθίζει το φθινόπωρο και το χειμώνα, ενώ κάποια είδη που εντοπίζονται σε μεγάλα υψόμετρα ανθίζουν κατά τη διάρκεια της άνοιξης με το λιώσιμο των χιονιών.
Science Fact
Ενδημικά ονομάζονται τα είδη τα οποία εντοπίζονται μόνο σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή του κόσμου και πουθενά αλλού.
Στην Ελλάδα μόνο έχουμε 1274 ενδημικά είδη φυτών.
Ο κρόκος και η ζαφορά
Τα στίγματα του κρόκου ήδη από την αρχαιότητα συλλέγονταν και αποξηραίνονταν για την παραγωγή της ζαφοράς ή αλλιώς του γνωστού μας σαφράν. Η καλλιεργήσιμη ποικιλία που από τους ιστορικούς χρόνους χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή του σαφράν είναι αποτέλεσμα διασταύρωσης δύο διαφορετικών μορφών του είδους Crocus cartwrightianus και εκτιμάται ότι είχε αφετηρία την Αττική. Η καλλιεργημένη μορφή του κρόκου είναι στείρα δηλαδή δεν παράγει σπέρματα (σπόρους) με αποτέλεσμα η καλλιέργεια αυτή να διατηρείται με αναπαραγωγή από βολβούς. Η τιμή ενός κιλού σαφράν φτάνει τις 3-4 χιλιάδες ευρώ, ενώ για τη παρασκευή του χρειάζονται τα στίγματα 100-150 χιλιάδων κρόκων.
Οι χρήσεις του σαφράν
Σε όλη την ιστορική πορεία του κρόκου από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα τα στίγματά του έχουν αξιοποιηθεί σε αρκετές περιπτώσεις με ποικίλους τρόπους. Στην προϊστορική Θήρα η ζαφορά πιθανώς χρησιμοποιούνταν σε θυμιατήρια για τον αρωματισμό της ατμόσφαιρας. Ο κρόκος επίσης, κατά την αρχαιότητα, αξιοποιούνταν ως βαπτικό. Ως φαρμακευτική ουσία ο κρόκος έχει αξιοποιηθεί ως ηρεμιστικό σε στομαχικές διαταραχές, για τη ρύθμιση του έμμηνου κύκλου στις γυναίκες, αλλά και ως αφροδισιακό, ενώ ο Διοσκουρίδης περιγράφει αναλυτικά τις ιδιότητες του κρόκου. Σήμερα η χρήση του εμφανίζεται κυρίως στην κουζίνα όπου χρησιμοποιείται ως καρύκευμα.
Science fact
Ήξερες ότι…
τα στίγματα του κρόκου από τα οποία παράγεται η ζαφορά αποτελούν το θηλυκό κομμάτι του άνθους;
Ο Crocus cartwrightianus…άγριος συγγενής του σαφράν
Ο C. cartwrightianus που αποτελεί τον πρόγονο του σαφράν είναι ένα ενδημικό είδος της Ελλάδας που εξαπλώνεται στη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου, όπου μπορεί κανείς να το δει σε ανθοφορία μεταξύ Οκτωβρίου και Ιανουαρίου. Το όνομα δόθηκε από τον βοτανικό William Herbert προς τιμήν του John Cartwright, Βρετανού πρόξενου στην Κωνσταντινούπολη κατά τις αρχές του 19ου αιώνα, ο οποίος έστειλε δείγματα του φυτού στον Herbert.
Crocus cartwrightianus, Όρος Υμηττός (προσωπικό αρχείο)
Crocus, Colchicum και Stenbergia «κρινάκια»... του φθινοπώρου
Κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου στη χώρα εκτός από τα είδη κρόκου ανθίζουν και αρκετά ακόμα είδη που πολλές φορές χαρακτηρίζονται με τη γενική ονομασία ‘κρινάκια’. Πολλά από αυτά για το ανεκπαίδευτο μάτι μοιάζουν απαράλλακτα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το είδος Sternbergia lutea που είναι κοινό στους βιοτόπους που συχνά εντοπίζει κανείς κρόκους καθώς και τα είδη του γένους Colchicum. Σε αντίθεση ωστόσο με την περίπτωση του κρόκου τα προαναφερθέντα είδη δεν είναι εδώδιμα ενώ, μάλιστα, το γένος Colchicum περιλαμβάνει δηλητηριώδη φυτά η κατανάλωση των οποίων μπορεί να προκαλέσει μέχρι και θάνατο. Η βασική διαφορά του γένους Crocus με τα υπόλοιπα φυτά που αναφέρθηκαν είναι ότι διαθέτει 3 στήμονες σε αντίθεση με τα άλλα που έχουν 6 στήμονες. Εξαιτίας των παραπάνω η προσπάθεια συλλογής άγριων κρόκων θα πρέπει να αποφεύγεται τόσο για την προστασία του συλλέκτη όσο και για την προστασία των άγριων πληθυσμών των ειδών.
Colchicum cf. boissieri, Όρος Οίτη (προσωπικό αρχείο)
Τι να θυμάσαι:
Το σαφράν αποτελεί ένα πολύ ακριβό καρύκευμα που προέρχεται από τα στίγματα του καλλιεργημένου κρόκου (Crocus sativus).
Το σαφράν χρησιμοποιούνταν στην Ελλάδα ήδη από την αρχαιότητα με ποικίλους τρόπους τόσο σε ιεροτελεστίες όσο και στη διατροφή και στην ιατρική.
Στην Ελλάδα το γένος Crocus εκπροσωπείται από 46 taxa με 18 ενδημικά.
Ο κοντινότερος συγγενής της καλλιεργημένης ποικιλίας είναι το είδος Crocus cartwrigthianus.
Η συλλογή των κρόκων από τη φύση πρέπει να αποφεύγεται και για την προστασία των φυτών αυτών αλλά και για την προστασία του συλλέκτη από κατανάλωση δηλητηριωδών ειδών καθώς πολλές φορές η αναγνώριση δεν είναι εύκολη.
Για περισσότερες πληροφορίες:
Dimopoulos, Panayotis & Raus, Thomas & Bergmeier, Erwin & Constantinidis, Theophanis & Iatrou, Gregoris & Kokkini, Stella & Strid, Arne & Tzanoudakis, Dimitrios. (2016). Vascular plants of Greece: An annotated checklist. Supplement. Willdenowia. 46. 301-347.
Μπάουμαν, Χέλμουτ. (1993). Η ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στη τέχνη και στη λογοτεχνία. Ελληνική εταιρεία προστασίας της φύσης.
Νικητίδης, Νίκος. (2019). Οι κρόκοι της Ελλάδας. ISBN: 978-618-00-1192-0.
Nemati, Zahra & Harpke, Dorte & Gemicioglu, Almila & Kerndorff, Helmut & Blattner, R., Frank. (2019). Saffron (Crocus sativus) is an autotriploid that evolved in Attica (Greece) from wild Crocus cartwrightianus. Molecular Phylogenetics and Evolution. 136. 14-20.
Agayev, Y., M. & Zafiri, E. & Fernandez J., A. (2010). A study of karyotypes in the Crocus sativus L. aggregate and origin of cultivated saffron. Acta Horticulturae. Proceedings of the 3rd International Symposium on Saffron Biology and Technology.
Μήπως διαβάζοντας το άρθρο σου δημιουργήθηκαν περισσότερες απορίες;
Μη διστάσεις να επικοινωνήσεις μαζί μας στο email μας ή μέσω dm στο Instagram και στο Facebook.
Λίγα λόγια για τον Σπύρο Οικονομίδη...
«Είμαι Υποψήφιος Διδάκτορας του Τμήματος Βιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα τελευταία 4 χρόνια το ερευνητικό μου ενδιαφέρον έχει κεντρίσει η αναπαραγωγική βιολογία των ορχιδεών σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά κυρίως των αυτοφυών ορχιδεών της Ελλάδας.
Τα κύρια ερευνητικά μου ενδιαφέροντα αποτελούν: 1) η βιολογία αναπαραγωγής των ορχιδεών της Ελλάδας 2) βιολογία διατήρησης κινδυνευόντων φυτικών ειδών και 3) η ποικιλομορφία των λειτουργικών χαρακτήρων της οικογένειας Orchidaceae.
Στην προσωπική μου σελίδα μπορείτε να βρείτε περισσότερα σχετικά με τη δουλειά και τα ενδιαφέροντα μου, καθώς και τα στοιχεία επικοινωνίας μου.»