Η ενσυναίσθηση στον πόνο του άλλου: ένα «δώρο» ανεξαρτήτως εορτών

Η περίοδος των γιορτών χαρακτηρίζεται από δώρα και φιλανθρωπικά μπαζάρ που μας «θυμίζουν» τη συγκίνηση της προσφοράς στον διπλανό μας. Αυτή η επιθυμία μας να συντρέχουμε για βοήθεια πάσης φύσεως (υλική, ψυχική, κ.τ.λ.), βασίζεται εν μέρει στην ενσυναίσθηση, δηλαδή στην ικανότητά μας να «μπαίνουμε στα παπούτσια του άλλου». Όμως, ευτυχώς, δεν είναι ένα φαινόμενο μόνο των εορτών.

Χαρακτηριστική περίπτωση όπου συμπεριφερόμαστε με ενσυναίσθηση είναι απέναντι στον πόνο του άλλου, ψυχικό ή σωματικό.

Τι συμβαίνει όταν πονάει ο «διπλανός» μας, για παράδειγμα ένα αγαπημένο πρόσωπο; Τι σήμα δίνει ο εγκέφαλος τότε; Και γιατί έχει «συντηρηθεί» εξελικτικά η ενσυναίσθηση στον πόνο;

Ο πόνος, ένα σύνθετο βιο-ψυχο-κοινωνικό φαινόμενο

Ο πόνος, σωματικός ή ψυχικός, επιστημονικά ορίζεται ως: «Η δυσάρεστη αισθητηριακή και συναισθηματική εμπειρία που πυροδοτείται από ένα ερέθισμα το οποίο προκαλεί ή μπορεί να προκαλέσει βλάβη στους ιστούς».

• Η εμπειρία του πόνου είναι συνειδητή και

• Υποκειμενική, καθώς εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως το γενετικό μας υπόβαθρο, η συναισθηματική μας κατάσταση κ.α.

«Pain is not only experienced but expressed too.»

Η ενσυναίσθηση στον πόνο πρόκειται για ένα είδος ταύτισής μας με το άτομο που πονάει, η οποία ταύτιση απαιτεί εκ μέρους μας:

• Την κατάλληλη γνωστική επεξεργασία, ώστε να «μπούμε στη θέση του άλλου» για σύντομο χρονικό διάστημα, να τον κατανοήσουμε και στη συνέχεια να αποστασιοποιηθούμε και πάλι.

• Τη δεξιότητα να συμπάσχουμε συναισθηματικά στον άνθρωπο που πονάει, π.χ. στη θλίψη του: μια δεξιότητα που αποκτούμε από πολύ νεαρή ηλικία, καθώς μαθαίνουμε γρήγορα ότι κλειδί στην αλληλεπίδραση μας με τους γύρω, είναι η κατανόηση των συναισθημάτων τους (brain theory).

Δε χρειάζεται να ακουμπάς ο ίδιος το καυτό σίδερο για να φανταστείς τον πόνο που μπορεί να προκαλέσει σε κάποιον το κάψιμο.

Ποια σήματα στέλνει ο εγκέφαλος;

Ένα μεγάλο μέρος των ερευνών υποδεικνύει ότι παρατηρώντας άλλα άτομα να πονάνε, ενεργοποιούνται ορισμένες εγκεφαλικές περιοχές που λειτουργούν όταν πονάμε εμείς οι ίδιοι. Για παράδειγμα, μια εγκεφαλική περιοχή που ενεργοποιείται κατά την ενσυναίσθηση στον πόνο είναι ο ραμφοειδής πρόσθιος φλοιός προσαγωγίου (rostral Αnterior Cingulate Cortex, rACC), ο οποίος βρίσκεται στο μπροστινό μέρος του εγκεφάλου. Αποτελεί μέρος μιας εγκεφαλικής δομής υπεύθυνης για το σήμα κινδύνου, όταν αντιλαμβάνεται ότι κάτι πάει λάθος - και ο πόνος (πάσης φύσεως) είναι ένας τέτοιος λόγος. Συμμετέχει στο σχηματισμό και στην επεξεργασία των συναισθημάτων, καθώς και σε άλλες λειτουργίες όπως η μάθηση, η μνήμη και ο έλεγχος του αναπνευστικού.

Εικόνα «προφίλ» εγκεφάλου από μαγνητική τομογραφία, όπου με κίτρινο χρώμα φαίνεται ο ραμφοειδής πρόσθιος φλοιός προσαγωγίου.

Επίσης, κατά την ενσυναίσθηση στον πόνο του άλλου, ενεργοποιείται η περιοχή του πρόσθιου νησιωτικού φλοιου (anterior insular cortex) η οποία βρίσκεται «βαθιά» μέσα στον εγκέφαλο. Ελέγχει τα συναισθήματα, καθώς και τις λειτουργίες που σχετίζονται με τη διατήρηση της ομοιόστασής μας: την αντίληψη, τον έλεγχο της κίνησης, την αυτογνωσία, τη γνωσιακή λειτουργία και τη διαπροσωπική εμπειρία.

Τρισδιάστατη εικόνα του ενός εγκεφαλικού ημισφαιρίου: με κόκκινο η περιοχή του νησιωτικού φλοιού, κυριολεκτικά «χωμένη» στο εσωτερικό του εγκεφάλου.

Τέλος, ορισμένες μελέτες υποστηρίζουν πως όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με εικόνες πόνου, λειτουργούν και οι εγκεφαλικές περιοχές που είναι υπεύθυνες για την αίσθηση και εντοπισμό των επώδυνων ερεθισμάτων στο ίδιο μας το σώμα. Για την αντίληψη του πόνου, σε οποιοδήποτε σημείο του σώματος, ευθύνεται η περιοχή του πρωτοταγούς σωματοαισθητικού φλοιού του εγκεφάλου. Ειδικοί νευρώνες μεταφέρουν στο σημείο αυτό του εγκεφάλου όλα τα επώδυνα ερεθίσματα που προέρχονται από οποιαδήποτε «γωνιά» του σώματος. Με άλλα λόγια, κατά την ενσυναίσθηση στον πόνο του άλλου μπορεί να νιώθουμε, όντως, σαν να τον βιώνουμε εμείς οι ίδιοι.

Τρισδιάστατη εικόνα του ενός εγκεφαλικού ημισφαιρίου: με κόκκινο ο πρωτοταγής σωματοαισθητικός φλοιός του εγκεφάλου.

Γιατί υπάρχει η ενσυναίσθηση στον πόνο;

Η ενσυναίσθηση στον πόνο έχει διατηρηθεί στο ανθρώπινο είδος διότι εξυπηρετεί την «επιβίωση» του ατόμου που πονάει μέσω της προσέλκυσης βοήθειας από τους γύρω. Στην ενσυναίσθηση σκοπεύει και η τάση υπερβολής / «καταστροφολογία» που παρουσιάζουν σε ορισμένες περιπτώσεις οι πάσχοντες. Πρόκειται για μια συμπεριφορά που προσελκύει την προσοχή του δέκτη, παρόλο που έχει βρεθεί ότι «κοστίζει» στον πάσχοντα: εντείνει την αίσθηση πόνου του, με αποτέλεσμα π.χ. μεγαλύτερη κατανάλωση αναλγητικών.

Τι σε παρακινεί να κάνεις η εικόνα ενός μικρού παιδιού που δείχνει να πονάει;

Έχει παρατηρηθεί ότι στο θέαμα ενός ανθρώπου που πονάει δύο είναι οι πιθανές μας αντιδράσεις (ξεχωριστά ή και ταυτόχρονα):

• είτε εμφανίζουμε αποστροφή, διότι σηματοδοτείται ένα σήμα κινδύνου για την προστασία μας και «επιβίωση»

• ή συμπάθεια για να βοηθήσουμε

Φυσικά, σε αυτές τις αντιδράσεις παίζουν πολύ ρόλο και τα χαρακτηριστικά πόνου του άλλου ανθρώπου, όπως το πόσο έντονα τον εκφράζει, καθώς και το πώς εμείς αντιμετωπίζουμε τον πόνο, από προηγούμενες οδυνηρές μας εμπειρίες.

---

Science Fact

Άτομα που ταυτίζονται απολύτως συναισθηματικά με τον πόνο του άλλου, αδυνατούν να απεμπλακούν, και να βοηθήσουν τελικά. Η δυσκολία αυτή έγκειται στο συναισθηματικό υπόβαθρο του πόνου, και τις αντίστοιχες εγκεφαλικές περιοχές που δεν δίνουν το κατάλληλο σήμα για διαχωρισμό των συναισθημάτων από αυτά του πάσχοντα.

---

Πριν φύγεις...

Η σημασία της αντιμετώπισης του πόνου ως ένα βιο-ψυχο-κοινωνικό φαινόμενο γίνεται όλο και πιο επιτακτική για την αποτελεσματική κλινική αντιμετώπισή του. Αυτό διότι, η σωστή παροχή βοήθειας στον πάσχοντα εξαρτάται πολύ από το πώς αντιλαμβάνεται τον πόνο του ο περίγυρός του.

Για αυτές τις γιορτές ας κρατήσουμε ότι, για να προσφέρουμε μια βοήθεια στον πόνο του άλλου, ή ακόμη και ένα απλό δώρο, η ενσυναίσθηση των αναγκών του μας είναι πολύτιμη.

Τι να θυμάσαι:

• Ο πόνος είναι μία δυσάρεστη αισθητηριακή και συναισθηματική εμπειρία που πυροδοτείται από ένα ερέθισμα το οποίο προκαλεί ή μπορεί να προκαλέσει βλάβη, ενώ παράλληλα είναι αρκετά υποκειμενική.

• Η ενσυναίσθηση στον πόνο είναι μια συναισθηματική και γνωστική ταύτιση με το άτομο που υποφέρει, η οποία ρυθμίζεται από αντίστοιχες εγκεφαλικές περιοχές για το συναίσθημα και την αίσθηση του πόνου.

• Η ενσυναίσθηση αποσκοπεί στην καλύτερη έκβαση της κατάστασης του πάσχοντα, αλλά αυτό προϋποθέτει ότι το άτομο που τον βοηθά εμπλέκεται συναισθηματικά έως ένα «ελεγχόμενο» σημείο.

Για περισσότερες πληροφορίες:

1. Bufalari, I., Aprile, T., Avenanti, A., Di Russo, F., and Aglioti, S.M. (2007). Empathy for Pain and Touch in the Human Somatosensory Cortex. Cerebral Cortex 17, 2553–2561.

2. Goubert, L., Craig, K.D., Vervoort, T., Morley, S., Sullivan, M.J.L., Williams, de C.A.C., Cano, A., and Crombez, G. (2005). Facing others in pain: the effects of empathy: Pain 118, 285–288.

3. Goubert, L., Vervoort, T., and Craig, K.D. (2013). Empathy and Pain. In Encyclopedia of Pain, G.F. Gebhart, and R.F. Schmidt, eds. (Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg), pp. 1128–1134.

4. Gu, X., and Han, S. (2007). Attention and reality constraints on the neural processes of empathy for pain. NeuroImage 36, 256–267.

5. Lamm, C., Decety, J., and Singer, T. (2011). Meta-analytic evidence for common and distinct neural networks associated with directly experienced pain and empathy for pain. NeuroImage 54, 2492–2502.

6. Sullivan, M.J.L., Martel, M.O., Tripp, D., Savard, A., and Crombez, G. (2006). The relation between catastrophizing and the communication of pain experience: Pain 122, 282–288.

7. https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxikis-ygeias/egkefalos/nevropsyxologia/4860-orologia-egkefalou.html

8. https://bioneurologics.gr/astheneies/nevrologia/psihiatriki/swmatoaisthhtikos-floios

Εικόνες από wikimedia.com, freepik.com, pixabay.com, pexels.com